Odpowiedzialność kontraktowa – czym jest, kogo dotyczy i w jakich sytuacjach się ją stosuje?

Istnieją sytuacje, w których jedna ze stron umowy, zwana dłużnikiem, zostaje zobligowana do wykonania określonego świadczenia, a jednocześnie odpowiada za skutki niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania. Takie konsekwencje wiążą się z możliwością dochodzenia roszczenia odszkodowawczego, gdyż obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewłaściwego działania dłużnika wynika z przepisów regulujących zobowiązania w polskim prawie. Odpowiedzialność kontraktowa wynika z istnienia więzi zobowiązaniowej, którą cechuje spełnienie świadczenia zgodnie z zachowaniem należytej staranności. Jej podstawowym źródłem są przepisy kodeksu cywilnego, gdzie jasno wskazano, że poszkodowany może dochodzić rekompensaty za straty i utracone korzyści w sytuacji, gdy niewykonanie czy nienależyte wykonanie danej umowy stanowi przyczynę szkody. Warto pamiętać, że takie niewykonanie może mieć różne przyczyny, jednak za większość z nich to dłużnik obowiązany jest ponosić wszelkie odpowiedzialności, chyba że wystąpiły okoliczności, za które dłużnik nie może odpowiadać.

Odpowiedzialność kontraktowa – definicja

W polskim prawie przyjmuje się, że podstawową przesłanką do powstania obowiązku naprawienia szkody jest istniejący związek przyczynowy. Oznacza to, że nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło albo w ogóle nie doszło do jego wykonania, co spowodowało szkodę wyrządzoną drugiej stronie. Jeśli okoliczności, za które dłużnik odpowiada potwierdzają tę zależność, mamy do czynienia z typowym przykładem odpowiedzialności kontraktowej. Nie należy jej mylić z przypadkiem odpowiedzialności deliktowej, która dotyczy sytuacji pozaumownych, takich jak wyrządzenie szkody przez czyn niedozwolony niezwiązany z realizacją zobowiązań umownych. Warto także zwrócić uwagę, że naprawienie szkody obejmuje straty poniesione przez wierzyciela, a w niektórych przypadkach również utracone korzyści, jeśli są one bezpośrednim wynikiem niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy.

W jakich okolicznościach powstaje odpowiedzialność kontraktowa?

Gdy wierzyciel poniósł szkodę wynikającą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, może dojść do żądania odpowiedniej rekompensaty. Takie sytuacje zdarzają się zarówno przy prostych umowach, jak i w trakcie złożonych kontraktów zawieranych przez profesjonalne podmioty działające na rynku.

Do okoliczności, w których powstaje odpowiedzialność kontraktowa, należą:

• bezprawne działanie lub zaniechanie – dotyczy wszelkich okoliczności, w których dłużnik narusza przepisy regulujące realizację zobowiązania, nie wywiązuje się z obowiązków ustalonych w umowie bądź wykonuje je w sposób sprzeczny z postanowieniami kontraktu,
• brak należytej staranności – oznacza postępowanie niezgodne z regułami właściwymi dla danego rodzaju działalności, w wyniku którego skutek niewykonania czy nienależytego wykonania rodzi szkody po stronie wierzyciela,
• konieczność uwzględnienia więzi zobowiązaniowej – zakłada istnienie ważnej umowy, w której strony określiły zarówno świadczenie, jak i obowiązek wykonania go z pełnym zachowaniem należytej staranności,
• możliwość dochodzenia roszczenia odszkodowawczego – wymaga wykazania, że to nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada, a szkoda wierzyciela pozostaje w związku przyczynowym z takim zachowaniem,
• naruszenie warunków umowy – powstaje w momencie, gdy jedna ze stron nie realizuje elementów ustalonych w dokumencie, czego efektem jest niewykonanie bądź nienależytego wykonania zobowiązania,
• okoliczności, za które dłużnik odpowiada – obejmują zarówno działania umyślne, jak i zaniedbania wynikające z braku staranności, np. niesprawdzenie prawidłowości materiałów, dostarczenie wadliwego towaru czy brak terminowego spełnienia świadczenia,
• przesłanka zawinienia – zakłada, że dłużnik ponosi odpowiedzialność dłużnika za szkody wyrządzone wierzycielowi wtedy, gdy można mu przypisać brak ostrożności, złą wolę albo inne okoliczności sprzyjające wystąpieniu szkody,
• związek przyczynowy – jest nieodzownym elementem przesądzającym o tym, czy roszczenia wierzyciela znajdą potwierdzenie w przepisach prawa, ponieważ bez wykazania tej relacji trudno uznać, że dłużnik miał wpływ na powstanie szkody.

Odpowiednia interpretacja tych przesłanek sprzyja uzyskaniu pewności obrotu gospodarczego oraz umożliwia skonstruowanie klarownych umów, których strony są świadome swojej odpowiedzialności. W rezultacie wierzyciel może ustalić, na jakiej podstawie można zgłaszać roszczenia odszkodowawcze, a dłużnik ma szansę uniknąć powikłań wynikających z braku przejrzystości w relacjach umownych.

Poznaj program „Polska Bezgotówkowa”, a następnie sięgnij po bezpłatny terminal płatniczy, aby usprawnić działania w swojej firmie!

Kto jest zobowiązany do ponoszenia odpowiedzialności kontraktowej?

Zdarza się, że strony umowy nie są pewne, kto powinien odpowiadać za określone niedociągnięcia lub błędy w trakcie realizacji kontraktu. Wówczas warto skonsultować się z fachowcami, by ustalić, czy istnieje podstawa prawna do egzekwowania roszczeń odszkodowawczych.

Do ponoszenia odpowiedzialności kontraktowej są zobowiązane następujące osoby oraz podmioty:

• dealer lub dostawca – działa na podstawie umowy z wierzycielem, a jeśli nie spełni warunków kontraktu, może być pociągnięty do odpowiedzialności, gdy nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności możliwych do uniknięcia,
• firma usługowa – angażuje się w realizację zadań określonych w kontrakcie, a brak terminowego działania czy wadliwość usługi mogą stanowić podstawę odpowiedzialności dłużnika,
• inwestor – jeżeli występuje jako strona umowy, ponosi ryzyko z tytułu swojej części świadczenia, zwłaszcza gdy opóźnia najważniejsze decyzje czy dopuszcza się zaniechań w trakcie realizacji umowy,
• kierownik projektu – odpowiada za zorganizowanie prac i dopilnowanie, by zostały wykonane zgodnie z ustalonym harmonogramem, natomiast procedury nienależytego wykonania zobowiązania chyba nie zawsze można mu przypisać w całości, jeśli nie był jedyną osobą decyzyjną,
• podwykonawca – bierze udział w dalszym ciągu realizacji umowy, dlatego w przypadku niewłaściwego działania może być rozliczany przez głównego wykonawcę z tytułu nieprawidłowo wykonanego zadania,
• pośrednik handlowy – jego obowiązkiem jest doprowadzenie transakcji do skutku, a gdy brak odpowiedniej staranności z jego strony prowadzi do strat kontrahenta, staje się odpowiedzialny kontraktowo,
• producent – tworzy określony produkt według wymagań wierzyciela, zatem w przypadku dostarczenia towaru niezgodnego z umową albo wadliwego ponosi konsekwencje w postaci roszczeń odszkodowawczych,
• pracownik działający w imieniu firmy – jeśli umowa przynależy bezpośrednio do przedsiębiorstwa, ale szkody wynikają z uchybień konkretnego pracownika, dłużnik odpowiada za tę osobę, jednak może dochodzić zwrotu w drodze roszczeń regresowych,
• sprzedawca detaliczny – jest zobowiązany do przekazania towaru zgodnego ze specyfikacją, a wszelkie odstępstwa, takie jak uszkodzenia bądź wady, mogą stanowić podstawę do roszczeń związanych z odpowiedzialnością kontraktową,
• wykonawca generalny – zarządza całym procesem realizacji zobowiązania i może być pociągnięty do odpowiedzialności w razie zaniedbań związanych z brakiem nadzoru, niewłaściwą koordynacją czy nieodpowiednim doborem materiałów.

Takie przykłady uwzględniają szeroki zakres stron umowy, które ponoszą odpowiedzialność w ramach stosunku kontraktowego. W znacznym stopniu zależy to od tego, w jakim charakterze występuje dłużnik i jaki rodzaj świadczenia jest przedmiotem umowy.

Kiedy występuje obowiązek naprawienia szkody wynikłej w wyniku odpowiedzialności kontraktowej?

W polskim prawie obowiązek naprawienia szkody wynika z faktu niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy. Jeżeli wierzyciel wykaże, że poszkodowany poniósł konkretną szkodę oraz że nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło z przyczyn leżących po stronie dłużnika, wówczas istnieje podstawa do roszczenia odszkodowania. W kontekście zapłaty za szkody mogą wchodzić w grę również kary umowne, jeśli strony umowy przewidziały taką formę zabezpieczenia. Skutek niewykonania może prowadzić do: utraty części zarobków, konieczności ponoszenia dodatkowych kosztów czy zniszczenia powierzonych materiałów.

Jakie są konsekwencje w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kontraktowego?

Konsekwencje mogą obejmować konieczność zapłaty określonej sumy pieniędzy na rzecz poszkodowanego, co często przejawia się w dochodzeniu odszkodowań z tytułu poniesionych strat lub utraconych korzyści. Jeżeli nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które odpowiada dłużnik, to wierzyciel może dochodzić swojego roszczenia na mocy przepisów regulujących kwestie odpowiedzialności. Dotyczy to również sytuacji, gdy dłużnik próbował powoływać się na siłę wyższą, ale nie udowodnił jej wystąpienia w sposób wymagany prawem. Nie można zapomnieć o roli ugód, w ramach których strony szukają polubownego rozwiązania sporu, unikając długotrwałych i kosztownych postępowań sądowych. Ostatecznie jednak, jeśli dojdzie do postępowania, wyrok Sądu Najwyższego czy orzeczenie właściwego organu może przesądzić o wysokości i zakresie obowiązku naprawienia szkody.

Jakie sytuacje są następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej?

Gdy dłużnik dowiedzie, że szkody nie wynikają z uchybień przez niego zawinionych, trudniej będzie wierzycielowi sformułować skuteczne roszczenia odszkodowawcze. W niektórych sytuacjach rozstrzygnięcie sporu zależy od interpretacji przepisów prawa oraz dogłębnego zbadania przyczyn powstałych strat.

Do sytuacji będących następstwem okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności kontraktowej, zalicza się:

• awaria infrastruktury krytycznej – dotyczy przypadków, w których system telekomunikacyjny bądź energetyczny uległ niespodziewanej przerwie, uniemożliwiając terminowe wywiązanie się z umowy,
• błąd kontrahenta – zachodzi wówczas, gdy to strona umowy inna niż dłużnik popełnia uchybienia, np. dostarcza wadliwe materiały albo nie zapewnia odpowiednich warunków do realizacji zadania,
• katastrofy naturalne – obejmują powodzie, trzęsienia ziemi czy huragany, przed którymi dłużnik nie mógł się skutecznie obronić i które uniemożliwiły wywiązanie się z zobowiązania zgodnie z pierwotnym planem,
• nagłe działania organów państwowych – zaliczają się do nich nagłe: zakazy, nakazy bądź blokady wprowadzone przez administrację publiczną, z powodu których dłużnik traci realną możliwość wypełnienia świadczenia w ustalonym czasie,
• nieprzewidywalna zmiana przepisów – odnosi się do sytuacji, w których przepisy regulujące przedmiot umowy ulegają modyfikacjom radykalnie wpływającym na wykonywanie zobowiązania, np. nowe restrykcyjne normy dotyczące środowiska lub produktów,
• poważna choroba najważniejszego wykonawcy – uwzględnia sytuacje, gdy stan zdrowia osoby odpowiedzialnej za kluczowy aspekt realizacji umowy uniemożliwia kontynuowanie jej wykonania, a zastępstwo jest niemożliwe do zorganizowania w rozsądnym terminie,
• siła wyższa – dotyczy wyjątkowych zdarzeń zewnętrznych, których nie można było przewidzieć ani się przed nimi zabezpieczyć, takich jak: wojna, epidemie, terrorystyczne zamieszki czy inne nadzwyczajne okoliczności,
• szkoda poniesiona z winy osoby trzeciej – obejmuje sytuacje, w których dłużnik prawidłowo spełnił własne obowiązki, ale osoba spoza umowy spowodowała zakłócenie uniemożliwiające terminowe świadczenie,
• usterka sprzętu wykraczająca poza normalne ryzyko – występuje, kiedy dłużnik regularnie serwisował maszyny i zachował należytej staranności, jednak doszło do nieoczekiwanej, poważnej awarii skutkującej przerwą w pracy,
• zachowania wierzyciela – oznacza brak współpracy, nieprzekazanie wymaganych informacji czy nieprzedstawienie elementów koniecznych do poprawnego wykonania umowy, przez co dłużnik nie mógł zakończyć świadczenia w sposób prawidłowy.

Właściwa interpretacja tych sytuacji zależy od analizy faktów i dowodów. Należy pamiętać, że poszkodowany może zakwestionować powoływanie się na siłę wyższą albo inne czynniki, jeśli dłużnik nie przedstawi przekonujących argumentów. Często rozstrzygnięcia sporów dotyczących braku winy dłużnika wymagają wsparcia biegłych oraz wnikliwej oceny stanu faktycznego.

Kto może rozstrzygać nieporozumienia wynikłe na skutek odpowiedzialności kontraktowej pomiędzy podmiotami sporu?

Rozwiązywanie takich nieporozumień bywa trudne, zwłaszcza gdy strony umowy mają odmienne poglądy na temat przyczyn niewykonania. Wiele sporów kończy się na drodze negocjacji, gdzie podstawową rolę odgrywa wypracowanie kompromisu oraz uwzględnienie wzajemnych interesów. Bywa też, że strony decydują się na mediację lub arbitraż, co bywa szybszą i tańszą alternatywą dla sądowego postępowania. Jeśli jednak dojdzie do eskalacji, ostateczne decyzje mogą zapadać w sądach powszechnych. W uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza przy znaczącej wartości przedmiotu sporu, orzeczenia może wydać sąd najwyższego rzędu, który nadaje kierunek praktyce i wykładni przepisów dotyczących nienależytego wykonania zobowiązania i skutków niewywiązania się z umowy.

Odpowiedzialność kontraktowa. Podsumowanie

Wszystkie te rozważania dowodzą, jak ważne jest rzetelne sporządzanie umów i dbałość o precyzyjne zapisy, uwzględniające możliwe zdarzenia losowe i konsekwencje ich wystąpienia. Dłużnik, który pragnie uniknąć problemów z roszczeniami, powinien wykazać się należytą starannością już na etapie realizacji umowy, a także pozostawać w stałym kontakcie z wierzycielem. Z kolei wierzyciel, mając na uwadze ewentualne nieporozumienia, jest zobowiązany do przemyślanej konstrukcji warunków umowy i zachowania ostrożności w trakcie całej współpracy, aby nienależyte wykonanie zobowiązania nie doprowadziło do komplikacji uniemożliwiających osiągnięcie planowanych celów.